"Ne yüzler ne insanlar gelir geçer de bir zulüm kalır yeryüzünde. Bir fasit dairedir zulüm, kuyruğunu yutmuş yılan... Döner döner tekrarlanır, döner döner tekrarlanır, döner..."

"Nehirden çıkıp gelen sevdikleridir onların. Gömüldüğü sulardan geri geleceğine inanırlar ve beklerler her yıl aynı vakitte. Belki gelir, gelmiştir, lakin insanın insana ettiği yüzyıllardır değişmez, yeniden boğarlar onu suda."

"Sendeleyerek durmaya çalıştım, yüzüne baktım Zarif'in, su yeşili gözlerine. İçinde bir nehir akıyordu, yeminle, kimseye anlatamazsın bunu. O duruyordu, nehir akıyordu hâlâ. Suyun kabaran köpükleri bedeninden taşıyordu."

"Vay, dedim, kendi kurduğum çemberime tutuldum. Çemberler böyledir, başı sonu yok ya, girişi çıkışı olmaz. Kendi içinde döner döner, bir nokta olur. Büzüştüm, bir nokta oldum oturdum ortasına."

"Yol boyu Zarif zurnasını üfledi. Cemafer'in yarım bıraktığı nağmeler, Zarif çaldıkça tamamlanıyordu. Hasret, içindeki hikâyenin sözcüklerini bir dua gibi mırıldanıyordu durmadan. Sözcüklerle notalar, içleri boşalmış kovanlar gibi dağılıyorlardı çevreye. Yakarını Hasret'le Zarif'in etinde bırakıyordu."

"İnip çıkıyordu zurnanın sesi. Bükülüp kıvrılıyordu. Kat yerlerinin arasında, sandık bekleyen kumaşlardaki naftalin gibi saklı duruyordu acı. Katıksız bir neşe içinde gibi görünseler de bunu hep tutuyorlardı akıllarının bir köşesinde."

"Derin bir uykudaydı Kasım. Uyku da değildi sanki, ölmeye niyetti. Aşkla umutsuzluk, derin bir yarık açmıştı ruhunda ve oradan şarap dolmuştu içeri. Aklı, yüreği, ruhu uyuşmuştu bu yüzden. Kaç zaman oluyordu yitirmişti sözcüklerini. Bu şehre geldi geleli bir rüyanın içindeydi ya, şimdi en ağırındaydı."

"Nehrin akışı önüne bir kaya çıktı. İmkânı yoktu çarpmamanın. Çarptım, kırıldı her yanım. Gövde kaygansa da oyukları arasına tıkılı kaldı bedenim. Bir tarafa gidemedim."

"Gelinle damadın göğüslerine takılı altınların ışıltısı vardı üzerlerinde. Ondan gerisi bitimsiz karanlık. Hele gelinin yüzünde bir uçurum fazladan. Bakan gözünü kaçırdı."

"Kapkara bir yağmur, belli bulutundan. Akacak, yıkamayacak, arındırmayacak. Kiri pası akıtmayacak şehrin üzerinden. Yapışkan bir sıvı, sıkıntılı. Neydi bu başımızın üstünde dönen."

"Masadaki kâğıtları topladım. Islanmasınlar diye koynuma tıkıştırdım hepsini. Sanki ben böyle yapınca onu bir acıdan kurtarmışım gibi geldi."

"Benim duyup hissettiğim buydu ya, lakin günler sonra içime düşenler biçim değiştirip yeniden şekillenmeye başladı o boşlukta. Oraya bir başlı giren ne varsa yedi başlı ejderha olup çıkmaya hazırlanıyordu. Biriken, durduğu yerde çoğalıyor da harf harf, sözcük sözcük akmaya niyet ediyordu. Dayanamadım."

"Şimdi girim suya, çıkın sudan. Zulüm ile suda boğulanın ruhunu karşılayın. Arının bu suyun aklığıyla. Önümüzdeki yıla tertemiz girin."

1. Cam Arılar, Ernst Jünger
2. Kedi ve Fare, Günter Grass
3. Jakop Von Gunten, Robert Walser
4. İsviçreli Aylak Bir Yazar: Robert Walser, Ahmet Uğur Nalcıoğlu
5. Katalin Sokağı, Magda Szabo
6. Ferdydurke, Witold Gombrowicz
7. İstanbul İstanbul, Burhan Sönmez
8. Damızlık Kızın Öyküsü, Margaret Atwood
9. Roman Sanatı, Milan Kundera
10. Varolmanın Dayanılmaz Hafifliği, Milan Kundera
11. Bir Düşün Sonu: Milan Kundera Üzerine Bir İnceleme, Zekiye Antakyalıoğlu 
12. Dava, Franz Kafka
13. Dönüşüm, Franz Kafka
14. En Uzağından Unutuşun, Patrick Modiano
15. Semerkant, Amin Maalouf
16. Ufkabakan Apartmanı, Lalehan Bosnalı
17. Düş Parası, Marguerite Yourcenar
18. Belleğin Girdapları, Behçet Çelik
19. Yeraltından Notlar, F.M. Dostoyevski
20. Kalpazanlar, Andre Gide
21. Kayıp Zamanın İzinde, Marcel Proust (Toplam 7 kitap)
22. Kahvaltı Sofrası, Defne Suman
23. Marcel Proust ya da Bir Roman Yaratmak, Mehmet Rifat
24. Barthes, Proust, Baudelaire ve Ötekiler, Mehmet Rifat
25. Otantik Snoplar, Mehmet Rifat
26. Monsieur Proust, Celeste Albaret
27. Marcel Proust, Edmund White
28. Ruhların İletişimi, Mehmet Rifat
29. Ufkun Öte Yanı, İrem Uzunhasanoğlu
30. Proust Yaşamınızı Nasıl Değiştirebilir, Alan de Botton
31. Bağlar, Domenico Starnone
32. Fısıltılar, Dilek Şenol Orhon
33. Edebiyat Terapi, Mine Özgürel
34. Keyifli Hikayeler, Marente De Moor
35. Proust, Samuel Becket
36. Hazlar ve Günler, Marcel Proust
37. Engereğin Gözü, Zülfü Livaneli
38. Gönül, Natsume Soseki
39. Mahcubiyet ve Haysiyet, Dag Solstad
40. Kalpyazan, Sibel K. Türker
41. Kibarlar Alemi, Marcel Proust
42. Muhtelif Evhamlar Kitabı, Ömür İklim Demir
43. Sekizinci Hayat, Nino Haratischwili
44. Kirpinin Zarafeti, Muriel Barbery
45. Okuma Sanatı, Damon Young
46. Gömülü Dev, Kazuo Ishiguro
47. Günden Kalanlar, Kazuo Ishiguro
48. Kitap, John Agard
49. Büyülü Dağ, Thomas Mann
50. ThomasMann'ın Edebiyat Dünyası, Gürsel Aytaç
51. Boncuk Oyunu, Hermann Hesse
52. Doğu Yolculuğu, Hermann Hesse
53. Hermann Hesse, Bernhard Zeller
54. Uzağın Ötesinde, Peter Stamm
55. Flamingolar Pembedir, Aslı Perker
56. Amok Koşucusu, Stefan Zweig
57. Stefan Zweig, Hartmut Müller
58. Satranç, Stefan Zweig
59. Mutluluğa Dair Bir Düşünce, Luis Sepulveda - Carlo Petrini
60. 1999 Nobel Konuşması, Günter Grass
61. Yeşil Şahin ve Sihirli Flüt, Daniel Moyano
62. Zihin Koleksiyoncusu, Aslı Kotaman
63. Veba, Albert Camus
64. Varoluşçular Kahvesi, Sarah Bakewell
65. Moskova'da Yanlış Anlama, Simone de Beavoir
66. Elde Kitap, Necati Tosuner
67. Duvar, Jean Paul Sartre
68. Varoluşçuluk, JeanPaul Sartre
69. Medarı Maişet Motoru, Sait Faik Abasıyanık
70. Bir Ömür Nasıl Yaşanır, İlber Ortaylı
71. Özgürlük Masalı, Necati Tosuner
72. Karanlığın Sol Eli, Ursula K. Le Guin
73. Fahrenheit 451, Ray Bradbury
74. 1984, George Orwell
75. Cesur Yeni Dünya, Aldous Huxley
76. Felsefenin Kısa Tarihi, Nigel Warburton
77. Yeryüzü Yorgunları, Neslihan Önderoğlu
78. Flanöz: Şehirde Yürüyen Kadınlar, Lauren Elkin
79. Bir Hal Var Sende, Berna Durmaz
80. Cadı Tohumu, Margaret Atwood
81. Sirke Kız, Anne Tyler

• Roman Gibi, Daniel Pennac
• Eyvah Kitap, Mine Soysal

Resim Sarah Richter tarafından Pixabay'a yüklendi

• Kömür Karası Çocuk
• Çok Komik Bir Salgın
• Kanatlı Sayfalar
• Pembe Flamingoların Beyaz Grevi
• Bir Pekin Ördeğinin Tam 15 Yıl 5 ay Süren Yolculuğu
• Küçük Sinemacılar
• Bitmeyen Mitoloji

Çocuklarınıza ve içinizdeki çocuğa güzel hikayeler okuduğunuz bir yıl olsun.

Dünya Öyle Çirkindi ki 

Annemi çirkin yapan şey umuttu. Rutubetli, kırmızımsı, durmadan kaşıntı yayan, bu dünyadaki hiçbir şeye yenilmeyen, kirli cildine işlemiş sürekli bir kaşıntıya neden olan, çaresi bulunmayan umut.                 -Altın Köşk Tapınağı, Yukio Mişima

Başlık Salman Rusdie'nin Geceyarısı Çocukları romanından alınmış bir cümle. Geçtiğimiz ay, yani 2020 yılını bitirmeden hemen önce Hint asıllı yazarların edebiyatlarını okuduk Gergedan Kitabevi'ndeki atölyede ve atölyenin de başlığı aynı cümleydi. Seçtiğim eserlerin ortak özelliği sömürge sonrası toplumsal travmalar üzerinden yazılmış romanlar olmasıydı. Hangi romanlar mı?

Kemal Tahir’le ilk tanışmam ortaokul yıllarıma rastlar. Öykülerin, romanların dünyasını keşfetmiş bir çocuk olduğumu anlayan dayım bir gün Türk Edebiyatının Kemal’lerini bilip bilmediğimi sordu. O güne kadar Yaşar Kemal’den başkasını tanımıyordum. Edebiyatımızın dört Kemal’i olduğunu söyleyip oldukça zengin kütüphanesinden üç kitap koydu önüme. Orhan Kemal’i Ekmek Kavgası, Kemal Bilbaşar’ı Böyle Olur Ağaların Düğünü, Kemal Tahir’i Yorgun Savaşçı ile tanıdım. Bu tanışıklıklar zaman içinde keyifli yol arkadaşlıklarına dönüştü. “Dostlar yağmaya koyulmakta düşmanlara parmak ısırtır. Tanrı bir yerde çöküş belirtisi göstermesin...” Yorgun Savaşçı’nın altını çizdiğim ve kimi zaman anımsadığım satırlarından biridir. 

Yazarın en bilinen ve en çok konşulan romanı olan, romancılığına araştırmacılığını da katarak Osmanlı Devleti’nin kuruluşunu hikâye ettiği Devlet Ana hakkında Ocak 1968’de verdiği bir röportajda şöyle der: “600 yıl geriye gitmemin sebebi, Anadolu Türk insanımızın temel cevherini tarihsel gelişiminin çok önemli bir dönemecinde tutup incelemek, meydana vuracağı özelliklerden, bugünümüzün ve geleceğimizin zorluklarının çarelerine sağlam dayanaklar bulmaktır. Bu çareler, Anadolu Türk insanını, Batı için geçerli kalıplara dökerek, yabancı genellemelerle açıklamaya çabalayarak bulunamaz.”

Diğer yandan dile önem veren, Türkçeyi dünyanın büyük dillerinden biri olarak tanımlayan Kemal Tahir, Devlet Ana’da Osmanlı nesrini Anadolu ağızlarının bazı ögeleriyle birleştirerek yeni bir roman dili oluşturmuştur. Yine aynı röportajda bu konudaki bir soruya şu yanıtı verir: “Türkçe, kaynağı gür, kanalları geniş ve derin, öteki dillerden bağımsız, dünyanın büyük dillerinden biridir. Türkçenin içinde Anadolu Türkçesinin ayrıca özel, pratikte bilhassa devlet ve edebiyat dili olarak çok yüksek, çok önemli bir yeri vardır… Türk sanatçıları, dilbiliminin ve sanatın verdiği imkânlarla bu Türkçeleri önce ayrı ayrı, sonra bir arada işleyerek, dilde “Batı Türkçesi’ denilen Anadolu’nun büyük Türkçesini yaratacaklardır. Devlet Ana’nın dili, genellikle bu Büyük Türkçeye merkez olacak en önemli parça üstünde çalışmanın ürünüdür. İyi niyetli aydınlarımızca anlaşıldığını, sevildiğini gördüm. Çok mutluyum.”

Kendi edebiyatının sınırlarını tarih ve toplum tezleriyle çizmiş bir yazar olan Kemal Tahir, bir edebiyat eseri ortaya koymaktan çok saklanan tarihi bilgiyi kurmacayla okura aktarmayı, toplumunun tarih bilincini ve tarihiyle kopardığını düşündüğü bağları yeniden oluşturmayı amaç edinmiştir. Dolayısıyla tarihi romanlar yazarken kaygısı zaferleri, büyüklükleri, tarihin kutlu sayfalarını anlatmak değildir. Kurmaca karakterlerinin yanına tarihi şahsiyetleri koymaktan çekinmemiştir. Kendi roman poetikasını oluşturabilmek için ait olduğu toplumu iyi tanıması gerektiğine inanarak araştırmalar yapmış; Osmanlıca belgeleri, Avrupa tarihini, Türk tarihini incelemiş donanımlı bir yazardır. Düşünce kitaplarıyla birlikte romanlarında da Türk toplumuna dayatılan Batılılaşma girişimlerinin yanlışlığını dile getirmiştir. İki toplum arasındaki farklılıkları göstererek Batı kültürünün, sosyal ve yönetsel geleneğinin Türk toplumuna uygun olmadığını vurgulamıştır. Kemal Tahir’e göre toplum her şeyi kendi tarihinde ve geleneklerinde aramalı ancak bunu yaparken de ululama ya da karalama ısrarından vazgeçmelidir. Romanlarında tarihsel ve gerçekçi bakış açısıyla birlikte sosyalizmin etkileri de göze çarpar. Sadece iktidarı merkeze alan tarihi romanların gerçekçi olmayacağını düşünen Kemal Tahir, okura toplumun yöneten ve yönetilen iki yüzünü de gösterme çabasıyla hem Osmanlı’nın son döneminin hem de Cumhuriyet’in ilk yıllarının hatalarını, çelişkilerini, olumsuzluklarını dile getirmiştir.

Kemal Tahir yakın döneme ilişkin yazmış olduğu tarihi romanları olan Yorgun Savaşçı, Esir Şehir Üçlemesi romanlarında Mütareke Yıllarının İstanbul’unu ve Milli Mücadeleyi konu alırken mücadelenin yalnızca yabancılara karşı değil halkın kendi içindeki düşmana karşı verildiğini de anlatır. Yorgun Savaşçı’da Osmanlı Devleti’nin Mondros mütarekesini imzalamasından 1920’lerin ortalarına kadar geçen sürede Milli Mücadelenin güçlenmesini anlatırken Yol Ayrımı’nda yan karakterlerden biri olarak karşımıza çıkan Cehennem Topçu Cemil’i romanın başkahramanı yapmıştır. Cemil, âşık olup evlendiği teyzesinin kızı Neriman ile her şeyi bırakıp uzakta bir köyde yaşamayı isteyecek kadar yorgun ve bıkkın ama Anadolu’ya geçip Milli Mücadelenin en önünde yer almayı isteyecek kadar da cesurdur. Kurt Kanunu, 1926'da Türkiye Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa'ya yapılması planlanan suikast girişiminin arka planını konu alır.

“İnsanı bulmadan hiç bişey bulunamaz, insan da ruhtan, yokluktan başka bişey değildir. Çünkü asıl varlığını maddesi taşımaz, maddesini kavrayan yokluk taşır. Yokluk... Yani, RUH... Yani, maddenin cevheri... Ruhun varlığı nasıl anlaşılır bişey değilse, yokluğu da öyle anlaşılır bişey değildir. Aslına bakarsan biz burda ruhları değil, kendimizi sorguya çekiyoruz. -Mutlulukla içini çekti: -Hiç bir umulmazlık kendimizi sorguya çekmemizin şaşırtıcılığını aşamaz.”

Edebiyatta da, siyasette de söylenmeyenleri söylemek, genel geçer yargıları sarsmak istemiştir. Tarih ve toplum tezleriyle roman kuramını birleştirerek bir “Türk romanı” kavramını ortaya koyan Kemal Tahir, böylece edebiyat eserlerinin edebiyat dışı eleştirilerle karşılanmasının da yolunu açmıştır. Bugün romanlarını yeniden okumak, bakış açısını anlamaya çalışmak, eserlerini Batıcılık – Doğuculuk ikiliğine indirgememek önemlidir. Kendisiyle tanışmama vesile olan romanı Yorgun Savaşçı ilk okuduğumda beni nasıl sarstıysa Kemal Tahir’in yirminci yüzyılda yazdıkları yirmi birinci yüzyıl okurlarını hâlâ sarsmaya devam ediyor. Unutmamalı ki Halit Refiğ tarafından sinemaya uyarlanan Yorgun Savaşçı’nın kopyalarının yakılması değişik bakış açılarına görmek ve göstermek istemeyen bir sistemin yanlışıydı. Oysa Kemal Tahir, tam da bu tahammülsüzlüğün üzerini çizmek ve olayların bir de bu yönü var demek istemişti sadece.

Edebiyatımızın hem güçlü hem de tartışılan kalemlerinden biri olan Kemal Tahir’i anlatmak zor. Bir yazarı eserleri ve fikirleriyle tanımak önemlidir ama hayatına da göz atmak gerekir:  1910 yılında İstanbul’da dünyaya gelen İsmail Kemalettin Demir’in babası Yüzbaşı Tahir Bey, II. Abdülhamit’in yaverlerinden biriyken annesi Nuriye Hanım da Abdülhamit’in kızı Nâile Sultan’ın yanındaymış. Yüzbaşı Tahir Bey’in imparatorluğun çeşitli yerlerinde görev almasının ardından aile 1923’te İstanbul’a yerleşmiş. İsmail Kemalettin 1926’da annesini veremden kaybetmiş. Babası ikinci kez evlenince 10.sınıfta okulu bırakıp önce İstanbul’da avukat kâtipliği, sonra Zonguldak’taki kömür işletmelerinde ambar memurluğu yapmış. Okul yıllarında tutulduğu yazıya şiirle başlamış. İlk şiiri 1931 yılında İçtihat dergisinde yayımlanmış. 1932’de İstanbul’a dönünce gazetelerde röportaj yazarı, çevirmen, düzeltmen olarak çalışmış. Kemal Tahir, gazetecilik çalışmaları sırasında Babıâli’de sosyalist aydınlarla ve Nazım Hikmet’le tanışmış. İlk eseri, 1936’da yayımlanan Namık Kemal İçin Diyorlar ki adlı kitapçık olmuş. İstanbul’un tanınmış gazetecileri arasına giren Kemal Tahir, bahriyede görevli kardeşi Nuri Tahir, Nâzım Hikmet, Hamdi Alev, Emine Alev, Hikmet Kıvılcımlı, Fatma Nudiye Yalçı, Kerim Korcan, Mehmet Ali Kantan, Seyfi Tekbilek ve Hüseyin Durugün'le beraber “askeri isyana tahrik ve teşvik” suçlaması ile 13 Haziran 1938’de -astsubay olan kardeşi Nuri Tahir’e bazı kitaplar vermek gerekçesiyle- tutuklanmış. Hukuk tarihimize “Donanma Davası” veya “Bahriye Olayı” diye geçen bu dava nedeniyle askerî mahkemede yargılanarak 15 yıl ağır hapis cezasına çarptırılmış. Kemal Tahir, Nazım Hikmet’le hapishane arkadaşlığı yaparken onun değerlendirmeleri eşliğinde notlar tutmuş. Çankırı, Çorum, Nevşehir ve Malatya illerinde mahkûmiyetini tamamladığı bu süreçte Anadolu halkını gözlemleme imkânı bulmuş. Hapishanedeki yıllarını okuyarak ve yazarak geçirmiş. 1950’li yıllarda Körduman, Bedri Eser, Samim Aşkın, F. M. İkinci, Nurettin Demir, Ali Gıcırlı gibi müstear isimlerle kitaplar yayımlamayı sürdürmüş. Amerikalı yazar Mickey Spillane'den çevirdiği Mayk Hammer dizisi büyük ilgi görünce orijinal kitapların tamamını çevirdikten sonra Mayk Hammer'in Yeni Maceraları’nı yazmaya devam etmiş; böylece Kemal Tahir’in kaleminden dört yeni Mayk Hammer romanı ortaya çıkmış. 6-7 Eylül olayları sırasında bir kez daha tutuklanıp Harbiye Cezaevi’nde 6 ay yatmış. 14 ay kadar Aziz Nesin ile birlikte kurdukları Düşün Yayınevi'ni yönetmiş. Metin Erksan, Halit Refiğ, Atıf Yılmaz ile senaryo çalışmaları yapmış.

Kemal Tahir 1955’te kitap olarak yayımlanan Göl İnsanları’nda yıllar sonra ilk kez kendi ismini kullanabilmiş. 1973’e kadar üretken bir yazı dönemi geçirmiş. 1968’de Yorgun Savaşçı ile Yunus Nadi Ödülü’nü, Devlet Ana ile Türk Dil Kurumu roman ödülünü kazanmış. 1968'de aldığı davet üzerine SSCB'ye gitmiş. 1970'te akciğer ameliyatı geçiren Tahir, 21 Nisan 1973’te geçirdiği bir kalp krizi sonucu İstanbul’da yaşamını yitirmiş.

Kaynaklar:

Hece Dergisi 181, Türkiye'nin Ruhunu Arayan Aydın Kemal Tahir

Notos Dergi 57, Dünden Bugüne Ne Değişti Kemal Tahir

Kemal Tahir’in Notlar’ına Yansıyan Roman Poetikası, Sümeyye Dinler Köksal

Tarihî Gerçek Ve Roman Gerçeği Açısından Kemal Tahir’in Romanları, Ayşegül Gülşen

Kemal Tahir'e Mapusaneden Mektuplar, Milliyet Yayınları

Kemal Tahir’in Eserleri, İthaki Yayınları

Kitap-lık Dergisi 111, Roman Olarak Tarihsel Roman: Türün İşlevine Kemal Tahir’in

Yorgun Savaşçı’sı Üzerinden Bir Bakış, Erol Köroğlu

Kitap-lık Dergisi 129, Romanda Tarih, Gürsel Korat

NOT: Bu yazı Edebiyatist Dergisi Mayıs-Haziran (29) sayısında yayımlanmıştır.

1970’ler Türkiye’nin en zor, en çalkantılı dönemlerinden biriydi. Her alandaki politik ayrışma keskinleşmiş, sağ ve sol arasındaki iletişim neredeyse tümüyle kesilmiş, şiddet ve terör günlük olağan haber haline gelmişti. Sanatçıların ise kendilerini yaşadıkları kaotik ortamdan ayrı düşünmesi beklenemezdi.  Edebiyatçılar da bu çatışma ortamının içinden yazmaya başladılar. Öne çıkan “toplumcu gerçekçi” anlayış ile yazan pek çok öykücü ve romancı işçilerin, emekçilerin, yoksulların hayatlarına pencere açtılar. Öğrenci olaylarını, 71 darbesini, devlet baskısını anlatırken seslerini biraz daha yükseltmişlerdi.

Aynı dönemde Muzaffer İzgü mizahi bir dille yazdığı öyküleriyle kendini gösterdi.  Gözlerini yoksul bir ailede dünyaya açan İzgü’nün öykülerinde ve romanlarında çok erken yaşlarda atıldığı hayat mücadelesinin izlerini görürüz. Mizah yazarı olarak tanınmış olsa da özellikle yoksul hayatları anlatan romanlarında neşeyle hüzün iç içedir. Sade ve akıcı dili sayesinde gülmeceyi metnin amacı olmaktan çıkarır ve acıyla yüzleşmenin aracı haline getirir. Yetiştiği, çok iyi bildiği toplumu anlatırken mesleğinin de verdiği bilinç ve gözlem yeteneğiyle devletin ezici gücünün hissedildiği yaşamları gözlerimizin önüne serer. Gülmecenin sınıfsal olmasını savunurken amacı okura kahkahalar attırmak değil, ağlanacak hal ve durumları yüzümüzde acı bir gülümsemeyle fark etmemizi sağlamaktır. Çağına tanıklık etmeyi seven Muzaffer İzgü, anlatmak istediği çarpıklıkları kendine özgü bir biçimde öyküye dönüştürürken okurunun gülümsemesini, farklı bir pencereden bakmasını ve düşünmesini amaçlar. Öykü ve romanlarında bahsettikleri okura hiç de yabancı gelmez, bazen iyimser bazen de kötümser bir anlayışla gündelik yaşamın izlerini taşır. Aile ilişkileri, sevgi, hoşgörü, fedakârlık gibi temalarla birlikte doğa ve insanın ikilemi, modernleşme sancıları ve yozlaşma, ekonomik çıkmazlar da eserlerine konu olmuştur. Bireysel sorunlardan çok toplumsal sorunlarla ve bireyin sorumluluklarıyla örülü olaylardan oluşan eserlerinin bazılarında toplumcu gerçekçi anlayış daha belirgin olarak kendini gösterir. İzgü’nün sıradan insanlarında hepimizde olduğu gibi acılar, sevinçler, özlemler, kıskançlıklar, hayaller, pişmanlıklar birbirine karışmıştır ve okurun aynası olurlar. 

En sevdiğim ve yazarın çocukluğundan izler taşıyan romanı Zıkkımın Kökü, aynı adla sinemaya uyarlanmış. Film, Hindistan Tokyo Film Festivali’nde Asya’nın En İyilerinden biri olmuş; Udapiur Film Festivali’nde Altın Fil Ödülü,  İspanya’da En İyi Yönetmen Ödülü ve Altın Koza Film Festivali’nde de beş ödül almış; Kültür Bakanlığı tarafından ödüllendirilmiş; Paris’te 1994 Cine Junior Ödülü’ne de layık görülmüş.

Romanın kahramanı zeki, çalışkan, muzip bir çocuk olan Muzo’nun ilkokul çağlarından başlayarak gençlik yıllarına doğru uzanan bir hikâyesidir. Bir yandan da Anadolu’nun yoksul çocuklarının erken büyüyüşünün resmidir.  Muzo anlatır kendi hikâyesini, gecekondu yaşamının bütün olumsuzluklarına rağmen sımsıcak ilişkilerle örülü bir ailenin küçük oğludur. 

“Babamın ev dediği şey, kocaman bir avlu, avluda bir nar ağacı, bir okaliptüs, bir de küçük oda… Odanın üstü çinkolarla kaplı, yanları bozulmuş ambalaj sanıkları ve çamur… çamur…” 

Babanın, değişiklik olsun diye her yıl evin başka bir duvarına pencere açma merakı olsa da iki küçük çocuğun dünyası yataklarına yattıklarında gördükleri tavana çakılı sinema kâğıdıyla renklenir. Tarzan Ormanlar Kralı’nın renkli afişindeki aslandan korkan Muzo’yu annesi onun bir kedi olduğuna usulca ikna eder. Yine de ev dedikleri bu mekân aslında azın da azıyla yetinmenin en alt sınırının temsilidir. Dışardan gelecek tehlikelere açık, güvenlik ihtiyacını karşılamaktan uzak, yaşamsal gereçlerin en zorunlu olanlarını içeren bir barınaktır sadece. Yine de aile üyelerinin her biri için bir aidiyet kaynağıdır, orada birlikte mutludurlar. Aile birlikte oldukça mekân da fiziksel olmasa bile kavramsal olarak genişler.

Zıkkımın Kökü’nde anlatılan hikâyede mekân önemli bir yer tutar. Sosyal ayrıntıları belirginleştirmesi, göç olgusuyla ortaya çıkan gecekondu yaşamını göstermesi, evle birlikte mahalle yaşamının yoksul çocuklar üzerindeki etkisinin hissedilmesi açısından bakıldığında romanda vermek istediği her şeyin merkezine gecekonduyu koymuştur yazar. Muzo’nun babası Ahmet yoksulluğun gerektirdiği yaratıcılıktan epeyce nasiplenmiş bir karakterdir. Bulduğu şaşırtıcı çözümlerle çocuklarının yokluk karşısındaki direncini kuvvetlendirir. Anne ise ideal bir ev kadınıdır; hayatın tüm zorluklarına direnirken babanın işsiz kaldığı anlarda aile reisi olarak çocuklarının çalışmasını sağlar. Parlak bir öğrenci olan Muzo’yu okumaya teşvik ederken büyük oğlunun meslek sahibi olması için uğraşır. Küçük şeylerle yetinen, mutlu olmayı ve mutlu etmeyi bilen anaç biridir. Romana sonradan katılan Raziye, Muzo ile yaşadığı aşka sadık bir küçük kadın olarak “bir boğaz eksik olsun” mantığıyla uygun biriyle evlendirilir. Yazar, bir yandan toplumun kız çocuğuna bakışını gösterirken diğer yandan Raziye’nin sesinden namus kavramını da sorgular ve sorgulatır:

“Senin o namus dediğin şey kaç paralık şeydir lan? Esas namussuzluğu bize onlar ettiler. Babam etti, analığım etti, şimdi evdeki etti. Biz onlara küçücük bi namussuzluk etmişiz çok mu?”

Muzaffer İzgü, kendi hayat hikâyesinden esinlenerek yaşamda karşısına çıkan tüm zorluklarla kâh direnerek kâh isyan ederek kâh kabul ederek azimle ve olgunlukla mücadele eden,  bir ideal genç yaratmıştır.

Muzaffer İzgü’nün edebiyatında çocuk kahramanlar kadar önemli hatta belki daha önemli bir yer tutan çocuk edebiyatına değinmeden onu tanımak pek de mümkün olmaz kanımca. İlkokul öğretmeninin verdiği serbest yazı ödevi için pencerede gördüğü bir yapraktan ilham alan İzgü’nün ilk öyküsü okulun duvar gazetesine asılınca yazarlığa ilk adımı da atmış olur. Kendi edebiyatı içinde çocuk edebiyatına da ayrı bir önem verir İzgü. Özellikle gülmecenin çocuk kitaplarında çokça bulunması gerektiğini, çocukların yetişkinlerden daha sert eleştiriler yapabildiklerini düşünür. Ona göre; gülmece kitaba iyi serpiştirilmezse çocuk, kitabı sadece komik bulur, iter ve okumaz.

“Bir çocuk kitabı çocuklara düş kurduramıyorsa işlevsiz bir kitaptır. Okuyunca düş kuran çocuk soru sorar. Yani beyin çalışıyor demektir. Düş kurduruyorsan beyin çalışmaya başlamıştır. Çalışan beyin soru sorar. Soru soran çocuk artık birey olmuş demektir. Kitabın görevi insanı birey yapmak olmalı. Ben hep bunu dikkate alırım. Çocuk kitaplarımda da bu ilkeler geçerlidir; düşündürüp soru sordurmak...”

Çocuk edebiyatını yetişkin edebiyatından ayıran temel özellik dil ve anlatım özelliklerinin “çocuğa göre” olmasıdır ki Muzaffer İzgü’nün eserleri bu açıdan çok başarılıdır. Yazarın Türkçe’nin düzgün kullanımıma verdiği önem çocuk kitaplarında öne çıkar. Evrensel değerleri,  eşitliği, insanca yaşam hakkını savunan yazarın eserleri bu değerlerin çocuğa aktarılmasıyla birlikte hem çocuk edebiyatının temel ilkeleri hem de değerler açısından en iyi örneklerdendir.

1933 yılının Cumhuriyet Bayramı’nda doğan yazar 26 Ağustos 2017’de vefat etti. Siz bu yazıyı okurken ölümünün üzerinden üç yıl geçmiş olacak. Son sözü, son röportajından bir alıntıyla kendisine bırakıyorum:

“Eşimi kaybettikten sonra... Gökyüzü niye masmavi? Niye bu tarafı sarı, bu tarafı yeşil, bu tarafı kırmızı, bu tarafı mor değil? Bak, bak, bak... Kaç yaşındayım ben yahu? 84! Hep bunu görüyorum. Bugün dolma yiyorsun, dokuz gün sonra bir daha dolma yiyorsun. Dolma yemeye mi geldim bu dünyaya? İlkbahar, yaz, sonbahar kış... İlkbahar, yaz, sonbahar, kış... İşte kiraz mevsimi gene geliyor. 84. kez kiraz mevsimini göreceğim... Her şey bana birer yineleme gibi geliyor. Artık, yaşın gereği galiba bu. İyi ki doktor olmamışım. Ben yaşta birisi gelse ‘Doktor, ölecek miyim?’ dese git, git derim. Ölüm korkusu nedir insanlarda, onu da hiç anlamıyorum. Ben varsam ölüm yok zaten, ölüm geldiği zaman ben yokum. Bu korkular, bu anlamsız şeylerden uzaklaşın. Düşünün, okuyun, yardımcı olun, güçsüzden yana olun, akıl verin, akıl alın... Bunların hiçbiri yok insanlarda.”

“Dolma pişti mi?”

“Pişti. Gel, ye...”

“Son sözüm bu...”

---

Alıntılar: 

•Zıkkımın Kökü, Muzaffer İzgü, Bilgi Yayınevi

•https://www.izgazete.net/muzaffer-izgunun-son-roportaji-%E2%80%98dusunun-okuyun-gucsuzden-yana-olun-roportaj,17.html

•Koşkunlu, Y., 2008. Muzaffer İzgü’nün“Anneannemin Akıl Almaz Maceraları” Serisinde Aile Kavramının Çocuk Gelişimi Açısından Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Türkçe Eğitimi Anabilim Dalı, İzmir.

Gergedan Kitabevi'ndeki yaz okumalarını Orhan Pamuk'un üç tarihi romanıyla tamamladık. 1985'te yayımlanan Beyaz Kale, 1998'de yayımlanan Benim Adım Kırmızı ve son olarak geçtiğimiz Mart ayında yayımlanan Veba Geceleri. İşte yazarın edebiyatı içinde tarihi romanların yeri ve kurmaca dünyasıyla ilgili konuştuklarımızdan ve notlarımdan derlediğim kısa bir özet. 

Orhan Pamuk, eserlerinde yol ve arayış fikriyle karşımıza çıkan bir yazar. Genellikle toplumsal kimlik sorununa odaklanan, bunu da Doğu Batı ikilemi çerçevesinde anlamlandırmaya çalışan hikȃyeler anlatıyor. Beyaz Kale ile modern romandan post modern romana geçtiğini, Benim Adım Kırmızı ile de post modern romandan tematik romana doğru kaydığını söyleyebiliriz. Veba Geceleri ise Tolstoyal yapısıyla daha romanın ilk cümlesinden itibaren bir tarih romanı ya da roman biçiminde bir tarih metni olduğunu söylerken Savaş ve Barış'a göz kırpmakta. Son verdiği söyleşilerde de belirttiği gibi yazar yeni şeyler denemeyi seviyor, her romanında okuyucusuna farklı bir lezzet sunuyor.

Bu üç romanda önce anlatıcılar arasındaki farklara bakmak doğru olur. Beyaz Kale, Sessiz Ev'deki kurmaca karakter Faruk Darvınoğlu'nun bulduğu bir tarihi anlatıyı okuduktan sonra aklında kalanları kaleme aldığı metin olarak kurgulanmıştır. Benim Adım Kırmızı ise canlı, cansız farklı karakterlerin birer birer sahne aldığı bir orta oyunu gibidir. Burada anlatıcı meddah, her karaktere ses verir. Beyaz Kale, çift özneli bir anlatı iken Benim Adım Kırmızı çok özneli bir metindir. Her iki roman da "ben anlatıcı" dediğimiz birinci tekil şahıs ile okura seslenir. Veba Geceleri'nde yazar daha farklı bir yol tercih etmiş. Yine bir kurmaca karakter olan Mina Mingerli tarafından büyükannesi Pakize Sultan'ın mektuplarının yayına hazırlanması sebebiyle hazırladığı bir önsözün büyüyerek romana dönüştüğü bir metin var elimizde. Yani tıpkı Beyaz Kale'de olduğu gibi bir kurmaca karakterin okuduğu ve üzerinde çalıştığı tarihi bir metinden süzüp anlattıklarıyla karşı karşıyayız. Fakat bu kez bakış açısı "ben" değil, üçüncü tekil şahıs.

Beyaz Kale ve Benim Adım Adım Kırmızı  ile İstanbul içinde dolaşırken Veba Geceleri'nde  Akdeniz'de hayali bir adadayız. Ancak bu ada İstanbul'u anımsatıyor okura. Bir yandan da İstanbul hep ulaşılması istenen, özlenen, dönülmesi arzulanan bir hayal olarak metnin içinde kendini gösteriyor. Orhan Pamuk eserlerinde mikro evrenler yaratmayı ve olay örgüsünü bu evrenin içinde kurmayı tercih eden bir yazar. Bu nedenle "ada" bir şehir olarak bütün anlatılarında var. Veba Geceleri'nde ise cisimleşmiş olarak karşımızda.

Her üç anlatısında da Doğu ile Batı ikilemini kahramanları ve aidiyetleri üzerinden sorguladığını söyleyebiliriz. Beyaz Kale'de Venedikli Köle ile Osmanlı Hoca'nın musalla taşı benzetmesiyle karşı karşıya geldikleri masa ve bu masadaki yazdıkları, hayal ettikleri, birbirlerinden öğrendikleri bilgiyle keşfettikleri... Benim Adım Kırmızı'da Enişte ile Baş Nakkaş Osman, iki boyutlu minyatür sanatı ile perspektifle resmedilmiş portreler, Kara ile nakkaşlar karşı karşıya gelir. Veba Geceleri'nde Arkaz'da karantina da kullanılacak ilaçlar ile cinayette kullanılan zehirler eczacılar ile aktarları, Düvel-i Muazzama ile Osmanlı'yı, bilim ile hurafeyi, suç ve cezayı, tümevarım yöntemiyle bilmece çözen Shelock Holmes ile onun yolunu izlemek isteyen Abdülhamid'i, kahraman ile asiyi okuyoruz.

Romanlarında hep birkaç farklı çatışma yaratmayı ve okurun  bu çatışmaların birinden diğerine sürüklenmesini tercih eden Orhan Pamuk Veba Geceleri'nde de Benim Adım Kırmızı'da olduğu gibi kurmacasını aşk ve cinayet izlekleriyle ilerletiyor. Beyaz Kale'de hiç kadın karakterle karşılaşmazken Benim Adım Kırmızı'da Ester ve Şeküre güçlü kadın karakterlerdir. Veba Geceleri'ndeki üç kadın ise toplumun farklı kesimlerini temsil eden öncü kadınlar olarak çizilmiş. Elbette dönemsel gerçekliğe biraz aykırı ama okuduğumuzda bir kurmaca değil mi zaten. En önemlisi de anlatıcı-yazar Mina Mingerli de dördüncü kadın olarak zaman zaman sesini duyuruyor.

Tarih olarak baktığımızda Beyaz Kale 17.yy ortalarında geçerken Benim Adım Kırmızı 16.yy sonunda geçer. Veba Geceleri ise günümüze çok daha yakın bir tarihte yaklaşık yüz yirmi yıl önce 1901'de geçen bir hikȃye. Her üç romanda da dönemin padişahları hikȃyeye dahil. Beyaz Kale'de IV.Mehmet'i hem sarayın bahçesinde hem de seferde kahramanlarımızla yakın ilişki içindedir. Benim Adım Kırmızı'da III.Murad, Kara ve Nakkaş Osman'a cinayeti çözmek için üç günleri olduğunu söylediği sahnede ilk kez karşımıza çıkar. Veba Geceleri'nde ise Abdülhamid hem her yerde var hem de yok. Tıpkı tarihin tozlu sayfalarında anlatıldığı gibi sarayından hiç çıkmadan tüm azametiyle Arkaz'da kahramanlarını ve okuru baskı altında tutuyor. 

Romanın ilk yarısında karantina vesilesiyle sertleşen otoriteye uymayı reddeden halkın pasif direnişini okurken ikinci yarısında beklenmedik bir anda kurulan ulus devletin inşa edilmesi hikȃyesiyle karşılaşan okuru oldukça şaşırtıyor Orhan Pamuk. Aslında her iki bölümde de halkın otorite karşısındaki tutumuna dikkat etmek ve otorite simgelerini karşılaştırmak romanı daha iyi anlamak için iyi olur. Eğer üç kitabı arka arkaya okursanız Orhan Pamuk'un kırk yıldır düşündüğü veba ve karantina hikȃyesiyle Minger adasını Beyaz Kale ve Benim Adım Kırmızı'nın satırlarına gizlenmiş olarak bulacaksınız. Genel olarak Orhan Pamuk romanlarında, bellek, rüya, mekȃn ve hikȃye iç içe geçer ki Veba Geceleri'nde de aynı yöntem işliyor. Doğu Batı ikilemini çağrıştıran simgelerle yüklü, son derece akıcı, bana göre kolay okunan keyifli bir roman. Romandaki bilgileri, simgeleri, izlekleri bulmayı dikkatli okurlara bırakıyorum. Okurken yanınızdan kağıt kalem ve telefonu eksik etmeyin :)

İstanbul deyince zihnimize pek çok imge üşüşür ki Adalar da bunların içinde en mavisi, en yosun kokulusu ve en çok hikâye yüklü olanıdır. Prens Adaları’nın en büyük üçüncüsü Burgaz, Heybeli ile Kınalı’nın arasında, bize Hişt! Hişt! diye seslenen Sait Faik’in evi ve adasıdır.  Yalnız Burgaz değil İstanbul da bir kent olarak yazarın ömrünü geçirip içinde adım adım dolandığı, özlediği, yaşadığı ve yazdığı şehirdir. Kentsel özelliklerinin yanında tarihi, doğası ve insanıyla nefes alıp veren vazgeçilmez bir dost hatta bazen sevgili olur çıkar. Eserlerinde izlenimlerinden, tanıklıklarından, deneyimlerinden, anılarından yararlanmıştır. Bugünkü kadarını tahmin edebilir miydi emin değilim ama o kentin kalabalığını sever çünkü İstanbul içinde insan olmazsa cansız bir varlıktan, güzel ama ölü manzaradan başka bir şey değildir. Sait Faik’in hayatı da eserleri üzerinden okunabilir; öykülerindeki kişilerde, mekânlarda, kentlerde, olaylarda her zaman geçmişinden izler bulmak mümkündür. 

İlk baskısı 1936 yılında Remzi Kitabevi tarafından yayımlanan ilk kitabı Semaver’deki öykülerden itibaren tüm eserlerinde “küçük ve sıradan” insanlarla tanışırız. Kitaba adını veren öyküde bir fabrikada çalışan, sabah kaynayan semaverin küçük dünyalarındaki huzuru temsil ettiği Ali ile annesinin beraberliği Sait Faik ile annesi Makbule Hanım arasındaki ilişkiyi anımsatır. İstanbul’un insanları, Haliç’te sert ve sisli geçen kışların yaşayanlar üzerindeki etkisi, bozuk kaldırımlar üzerinde buz tutmuş çamur parçalarını kırarak erkenden işe giden mektep hocalarının, celeplerin, kasapların fabrikanın üstünde biraz dinlenirken üstüne zencefil serpilmiş salep içmeleri gözümüzde canlanıverir.  Stelyanos Hrisopulos adlı Rum balıkçı ile torunu Trifon’un hikâyesinde kıt kanaat geçinen balıkçılar gelir karşımıza, Trifon gibi olgun ve akıllı olmayabilir tüm çocuklar, hayaller de suya bırakılan bir gemi gibi batabilir yüreğinizi burkarak. 

1939 yılında yayımlanmış olan Sarnıç’taki öykülerinden Kalorifer ve Bahar’da İstanbul’un merkezine uzak bir semtte oturan insanların hayatlarına konuk oluruz. O mahallelerden şehrin merkezine gitmek, İstanbul’dan Ankara’ya gidip gelmekten çok daha zordur.İstanbul’u camileri, camileri ise kapısında dilencileri olmadan düşünmek mümkün mü? Ya cami kapısındaki dilencinin hayali ne olabilir sizce? Evet, bildiniz. Mütevazı bir iş sahibi olmak ister, Bir Karpuz Sergisi olsa mesela. Kumkapı, Galata, Beyazıt, Beyoğlu, Gülhane kendini gösterir Sait Faik öykülerinde. Mesela Galata Köprüsü –elbette eski olanından bahsediyoruz- üzerinde durup gelip geçen vapurları izleyen, elbisesinden gemiciliği dökülen bir adam ile üstünden başından amele olduğu anlaşılan bir adam hiç konuşmadan yan yana cigaralarını tüttürerekÜsküdar’ın ışıklarına dalıp giderler Mavnalar öyküsünde. 

Şahmerdan 1940 yılında basılır. Hikâyelerden çoğu İstanbul’da geçer. Üsküdar İskelesi’nden aldığı piyangoya ikramiye çıkınca meczuba dönen Recai Efendi ile karısına kızıp Yassıada’ya kaçan Fındık Ali’yi, Kaşıkadası’nda krallığını ilan eden Ali Rıza’yı tanırız. Paşazade hikâyesindeki anlatıcının anlattıklarıyla yazarın çocukluk anıları, konak yaşamına dair izler taşır.

1948’de Varlık Yayınları tarafından ilk baskısı yapılan Lüzumsuz Adam’a ismini veren öyküyle tanıştığımız Mansur Bey mahallesinden pek memnundur. Levantenlerin, Rumların, Yahudilerin yaşadığı, Türklerin bulunmadığı bir mahallede yaşamakta ve civardaki üç dört sokak dışında başka bir yere gitmemektedir. Yedi yıl sonra bir gün Saraçhane’ye çıkar, İstanbul değişmiştir; ertesi gün Maçka’ya gider. Yedi sene daha mahallesinden çıkmamaya karar vermiştir ama… Kocamustafapaşa’daki Sümbüllü Kahve’den Burgaz Ada’ya, Beyoğlu’ndan Karaköy’e tüm İstanbul’u dolaşırken yazarın öykülerindeki değişim de göze çarpar. 

1952’de Birtakım İnsanlar adıyla yayımlanan Medarı Maişet Motoru’nun serüveni 1940’da başlamıştır. Yeni Mecmua’da tefrika edilirken de “sakıncalı” bulunan romanı için yayımcı bulmakta zorlanan Sait Faik 1944’de kendi olanaklarını kullanarak annesinin maddi desteğiyle romanını yayımlatır. Ancak bakanlar kurulu kararıyla toplatılan eser bazı bölümleri çıkarılarak sekiz yıl sonra 1952’de eksilmiş haliyle okuruna ulaşır. Romandaki Medarı Maişet adlı balıkçı motorunun adı Sait Faik’in bir şiirinden Ceylanı Bahri adını alır. 1970’ten sonra roman özgün adıyla basılabilir. Sansürlenen bölümler, yazarın roman karakterlerine söylettiği sosyal adalet, yoksulluğun azaltılması üzerine düşünceleridir. 11 Kasım 1949 tarihli bir röportajda “Medarı Maişet isimli bir hikâye kitabı çıkarmıştım. Hayatı tozpembe görüyorum diye mahkemeye verildim. Üç beş kuruş kazanalım derken iki bin lira mahkeme masrafı ödedim, üzüntüsü de caba. Kahramanlarım rahat etmek için hapse giriyorlardı. Bütün sebep bu!”  der Sait Faik. Romanı kahramanı Fahri gibi Sait Faik de Maçka’da bir apartmanda yaşayan anne ve babasının tek çocuğudur. Fahri’nin ailesi de Sait Faik’in ailesi de Adapazarı’nın önde gelen ailelerindendir ve maddi sıkıntıları yoktur. Ayrıca Fahri’nin Darülfünun’da Edebiyat okuması da yazarla arasındaki başka bir benzerliktir.  

Mahalle Kahvesi 1950’de Varlık Yayınları tarafından basılır. Öykülerinde İstanbul’un sisli günlerinden birini anlatırken, bir Yahudi mahallesine yolu düşer. Vapurla hep önünden geçtiği ama bir kez bile gitmediği adada oturan Rum kızının Kınalıada'da Bir Ev’de geçen hayatını hayal eder. Bir gece sarhoşluğun etkisiyle geç kalıp, eve de gitmek istemeyince Beyoğlu’nda bir otelde alır soluğu ve Bir Bahçe’deki sabaha uyanır: Bir şehirde senelerce oturulur. Bıkılır. Usanılır o şehirden; her yerini gördüm, tanıdım sanılır. Ama daha ne görülmedik insanları, ne görülmedik sokakları, her gün önünden dört-beş defa geçtiğimiz halde iyice göremediğimiz binaları vardır. Yine döner dolaşır Burgazada’ya çıkar ve Ermeni Balıkçı ile Topal Martı hikâyesinde, ilk kez balığa çıkan kahramanın hissettiği duygular, denizde karşılaştığı büyük sessizlik karşısında ürkerek denizle karayı karşılaştırması anlatılır. Sait Faik’in balıkçılarla dostluğu, kayıklarıyla denize çıkması, onları izlemesi üzerine düşününce bu hikâyenin de kendi ilk deneyiminden yola çıkarak kurgulanmış olması pek mümkündür.  “Benim yine başım dönüyor. Bir daha mı balığa çıkmak? Bu ne kocaman, sağır, derin ses, denizin sesi. İnsan bu küçük sandalın içinde ne ufak. Ah kara. Orada sesler, insanlar, gürültü var. Ağaçlar var. Rüzgârlar var. Ayağının altında kaskatı topraktan açıklara bakmak tatlı şey... Ah bir dönsek! Karaya bir ayağımı bassam kurbanlar keseceğim…”

1951’de ilk basımı yapılan Kumpanya’da gezici bir tiyatro kumpanyasının ve ömürlerini tüketen baş aktör ile tiyatro müdürünün hikâyesinin anlatıldığı Kumpanya öyküsünde İstanbul eserin bütününde bir karakter olarak kendini gösterir. Kriz öyküsünde kentin bir kış günü görülen soğuk ve karanlık yüzü ile Necmi’nin yaşadığı kimlik bunalımı birbirini tamamlar. Beyoğlu’nun eğlence yerleri, randevu evleri, Şehzadebaşı’nın kahveleri Necmi’nin uğrak yerleridir. Sait Faik de hikâye kişisi gibi üniversitede derslere girmek yerine İstanbul sokaklarında dolaşır, Şehzadebaşı ve Halk kıraathanelerinde vakit geçirir.

İlk baskısı Varlık Yayınları’nca 1953 yılında yapılan ve Medarı Maişet Motoru’ndan sonra yazarın ikinci romanı kabul edilen eser bir Boğaziçi köyüne yerleşen eski konsoloslardan Vildan Bey’in kızı Nevin’in toplumun dayatmalarına, söylentilerine aldırmadan hayata tutunmaya çalışmasının hikâyesidir. Her şeye rağmen mutluluğu arayan Nevin'in hikâyesine “kadın olmak” açısından bakınca bugün de pek bir şey değişmemiştir.

Havuz Başı yine Varlık Yayınları’ndan 1952 yılında basılır. Hikâyelerin çoğunda İstanbul vardır. Bir Sonbahar Akşamı’nda ise bu mevsimde kentin üzerindeki bıldırcınlara bakarken karaciğer hastalığının etkisi altındadır ve belki de ölüm olasılığından korkan her insan gibi o sonbaharın bir kez daha göremeyeceği mevsimlerin sonuncusu olduğunu düşünmüştür: “Sonbaharda bulutlar turunç renklidir. Sonbaharda yapraklar konuşur. Lodoslu İstanbul denizi ne baş döndürücü şeydir! Bir lodoslu günde vapura atlayıp her ipin, her maddenin ıslık çaldığı bir vapurda Adalar’a gidip gelirim.” Bir de damaklarımızın olmazsa olmaz tadı Simitle Çay’le İstanbul’u içimize işler sanki: “Yeniden İstanbul sokakları. Memursanız evrak, muharrirseniz mevzu, işçi iseniz tarak, işsizseniz park...  Her şey içinizi delik deşik eden yağmurlu günün içine sinmiş çay kokusu, dişlerinizdeki susam tanesi ile tadını alır, ilk adımını atar.”

Aynı yıl aynı yayınevi Son Kuşları’ı da yayımlar. İçindeki dokuz öykünün bazılarında Burgazada bazılarında İstanbul’un kendisi vardır. Mesela boya sandıklarının üzerine resimler yapan, göz kapakları kirpiksiz ve kıpkırmızı, Bakırköylü Mercan Usta’yı anmadan geçmek olmaz. Onu Gün Ola Harman Olaöyküsünde anlatır Sait Faik ve “Hiç içinize taş gibi, ağır bir su gibi bir sevgi oturdu mu? Oturmamışsa Allah aşkına vazgeçin bu yazımı okumaktan,” der. Ağıt öyküsünde, Burgazadalı Barba Apostal’la tanıştırır bizi. Ömrü boyunca dürüst yaşayan, kimseye muhtaç olmayan, minnet etmeyen yaşlı balıkçıyı da hüzünle anar.

On iki hikâyeden oluşan Alemdağ’da Var Bir Yılan’da İstanbul yazarın ve kahramanların ruh halleriyle uyumlu olarak tasvir edilir öykülerde. Aynı zamanda bazı öykülerde İstanbul ve semtlerinin hikâyenin kahramanlarından biri olduğunu da görürüz. “Zeyrek’teki setlerin üzerine oturdum. Önümde Vefa. Atatürk Bulvarı’nda cinler top oynuyor…  Atatürk Köprüsü’nde rastladım adama. İki elini tırabzana dayamış Haliç’e öğürüyordu.” Evinin önünde rastladığımız, üzerine şarkılar yazılmış, yalnızlığını paylaştığı meşhur sözü de kitapla aynı adı taşıyan öyküde karşımıza çıkar: "Yalnızlık dünyayı doldurmuş. Sevmek, bir insanı sevmekle başlar her şey. Burda her şey bir insanı sevmekle bitiyor."

Son olarak 1954’te ilk olarak Varlık Yayınları tarafından ölümünden sonra basılan Az Şekerli isimli kitabındaki dokuz öykünün bazıları eski eserleridir, kitabın son bölümünde ise röportajlar vardır. Öykülerde yine İstanbul’un izine, dokusuna rastlanır. Sait Faik’in iki hikâyesinde olay baba figürü etrafında örülür.  Müthiş Bir Tren ve Gümüş Saat. 

Sait Faik’in öyküleriyle ilgili söylenecek çok şey var elbette, kısıtlı sözcük sayısıyla külliyatına dair yaptığım kişisel seçimle onu anlatmak mümkün değil. Öykülerindeki biyografik unsurların, yaşadığı kenti yansıtmasının, denize, doğaya, adaya, İstanbul’a,  tutkusunun da ötesinde onu hikâyelerine seçtiği, konu ettiği, unutulmaz kıldığı kahramanlarıyla hatırlarız. Sadece yoksulluk, yoksul insanların küçük dünyaları değildir hikâye ettiği öyküler. Çocuklar, işçiler, balıkçılar, emekçiler, aylaklar, yoksullarla karşı karşıya kalan zenginler, hepsi birer hikâye anlatıcısıdır. Fakirlik her birinin bakışında, ifadesinde değişir, yeniden biçimlenir, görünür olur. Sait Faik Abasıyanık’ı okumak sabah kaynayan bir semaverle mutlu olmayı bilmek, cami avlularındaki dilencileri fark etmek, Galata köprüsünün üzerinde dikilip vapurları seyretmek, Burgazada’da Medarı Maişet motorunu aramak, Barba ile topal martının muhabbetini dinlemek, simitle çay içmek ve sonbaharda kuşların artık ne adalara ne de İstanbul’a geldiğini fark etmektir. Belki İstanbul artık Sait Faik’in İstanbul’u olmaktan çıktı ama Burgaz şükür ki Sait Faik’in adası olmaya devam ediyor.

2019 yılı bahar aylarında Gergedan Atölye'de son toplantılarımızı yaparken bir Proust dalgası dolaşmıştı odanın içinde. Dalgayı başlatan atölyemizin müdavimlerinden Canan Hanım'dı. Okur muyuz, okumaz mıyız diye düşünürken o dalgaya kapılıp "Evet," demiş buldum kendimi. O yaz Proust okumakla geçti. Benim için Proust okumak sadece Kayıp Zamanın İzinde'yi okumakla biten bir iş değil. Anlatmak üzere okuduğum her kitabın ve yazarın çevresinde onlarca kez dönüp iç içe geçen bir sürü okuma çemberi çizdiğimi söylersem abartmış olmam. Başta Mehmet Rifat'ın yazdıkları olmak üzere o büyük romana geçmeden o kadar çok şey okudum ki neredeyse kitabın hangi cildinde ne var, nasıl anlatıyor, metnin içinde nelerle karşılaşacağım, hepsini biliyordum. Oysa romanı okumaya başladığımda pek de düşündüğüm gibi olmadı. Anladım ki yazarın sunduğu evren benim düşündüğümden çok daha katmanlıydı.

“…Geçmişi hatırlama gayretimiz nafile, zihnimizin bütün çabaları boşunadır. Geçmiş, zihnin hakimiyet alanının, kavrayış gücünün dışında bir yerde, hiç ihtimal vermediğimiz bir nesnenin (bu nesnenin bize yaşatacağı duygunun) içinde gizlidir. Bu nesneye ölmeden önce rastlayıp rastlamamamız ise tesadüfe bağlıdır”